De Waardevolle weg of de Emotieafslag?

Pepijn Lochtenberg

Je wilt jouw sporters zo goed mogelijk helpen in hun ontwikkeling. Dat vergt van jou dat je expert bent op het gebied van gedrag:

1) om je eigen gedrag te onderzoeken en op die manier in staat te zijn om je eigen gedrag te laten leiden door jouw waarden, in plaats van de emotie van het moment. 

2) om het gedrag van sporters te onderzoeken en op een goede manier ondersteuning te bieden bij het ontwikkelen van hun gedrag.

Onbegrijpelijk? Of te verklaren?

Een van mijn eerste trajecten als sportpsycholoog was met een zeer getalenteerde sporter. Hij was in verschillende leeftijdscategorieën al jarenlang Nederlands kampioen in zijn sport. In een van onze eerste gesprekken vertelde hij mij dat hij zich afgemeld had voor het NK komende maand. Officieel vanwege een blessure, maar hij was gewoon fit.

Hij had gehoord dat één van zijn concurrenten enorme stappen in zijn ontwikkeling had gemaakt en hij wilde niet het risico lopen om door hem verslagen te worden. Hè…? Hij zag af van een mooi toernooi, een kans om zich te ontwikkelen in het presteren onder druk en een officieel meetmoment voor al zijn harde trainen. Dat alles in ruil voor het wegnemen van het risico op een teleurstelling.

Dit is een extreem voorbeeld van wat we als mens vaak doen: kiezen voor wat op de korte termijn fijn voelt, in plaats van voor wat ons op de lange termijn verder brengt in onze ontwikkeling.

Goed op de lange termijn vs. fijn in het moment

Als mens doen we bewust en onbewust heel vaak dingen, waarvan we weten dat ze op de lange termijn niet handig zijn. Een paar voorbeelden van mezelf:

-        Als trainer-coach uit ongemak het lastige gesprek met een sporter niet aangaan, terwijl je weet dat dat wel beter is om het wel te doen.

-        Als beachvolleyballer te voorzichtig spelen om maar geen fouten te maken. Met als gevolg makkelijke ballen voor de tegenstander, die ze makkelijk af kunnen maken.

-        Bij de krachttraining die ene echt saaie oefening overslaan als er tijdtekort is. Of als er geen tijdtekort is…

Vermijding van een ongemakkelijk gevoel

Als mens zijn we sterk geneigd om keuzes te maken die ons in het moment een fijn gevoel geven en op die manier controle te houden over ons gevoel. Denk bijvoorbeeld aan saaie taken die je voor je uit schuift, of een lastig gesprek dat je uit de weg gaat. Maar denk bijvoorbeeld ook aan extreem hard trainen, om maar niet stil te hoeven staan bij het gevoel van het moment.

 Mentale wendbaarheid: keuzevrijheid creëren

Een van de doelen van het trainen van prestatiegedrag is om mentale wendbaarheid te ontwikkelen:

In verschillende situaties in staat zijn om zonder oordeel innerlijke ervaringen (gedachten, gevoelens, herinneringen, lichaamssensaties) op te merken, je aandacht te kunnen richten en vervolgens te handelen op basis van wat de situatie vraagt.

Dat gaat geen mens altijd en in elke situatie lukken. Doel van het vergroten van de mentale wendbaarheid is steeds vaker hiertoe in staat zijn en het sneller door hebben als je het niet doet.

De vuurtoren-metafoor1

Een vuurtoren is een baken die richting geeft aan de boten. Het geeft geen einddoel aan, maar een richting die gevolgd wordt.

Waarden hebben voor jou als trainer en voor jouw sporters dezelfde functie: richtinggevend voor hoe je wilt handelen.

De waardevolle weg is de weg die de richting van jouw waarden (jouw vuurtoren) volgt.

Je waarden volgen betekent regelmatig geconfronteerd worden met lastige gevoelens en gedachten, zoals je kan zien in de volgende voorbeelden:

-        Tennistrainer Maria vindt zelfzorg een belangrijke waarde, maar het nemen van rustmomenten voelt onprettig als zijn sporters zijn aandacht vragen.

-        Hockeytrainer Charles vindt geduld in de begeleiding van zijn jonge sporters een belangrijke waarde, maar als hij een nacht slecht geslapen heeft vindt hij het enorm lastig om geduldig te blijven.

In veel situaties komen we daarom op een kruispunt te staan: kies je voor datgene dat past bij jouw waarden, of kies je voor datgene dat in het moment het fijnste voelt (controle & vermijding)?

Hoe help je als trainer-coach om sporters de waardevolle weg te laten kiezen?

1) Waarden bepalen

Bepaal samen met de sporter hoe de waardevolle weg er voor haar uitziet. Welke waarden vindt zij belangrijk in haar sport? Voor ondersteuning hierbij kan je het paper ‘Waarden als sporter’ gebruiken.

2) Inzicht geven in de emotie-afslag

Onderzoek op een open manier samen met je sporters wat het gedrag van de emotie-afslag oplevert. Grote kans dat het in het moment fijner voelt om dit gedrag te kiezen!

Voorbeeld: voorzichtiger gaan spelen heeft als gevolg dat je in het moment wat minder angstig hoeft te zijn dat je een fout maakt.

Voorbeeld: als je je trainer negeert na een slechte race of een woordenwisseling, dan hoef je in het moment het ongemak van het gesprek niet te ervaren.

3) Erkennen en normaliseren van alle gedachten en gevoelens

Als je een omgeving kan creëren waarbij alle gedachten en gevoelens uitgesproken mogen worden en erkend worden, dan nemen sporters minder snel de emotie-afslag. 

4) Bekrachtigen van gedrag dat past bij de waardevolle weg

Als het gedrag dat de sporter vaker wil laten zien het gedrag van de waardevolle weg is, zorg dan dat je dit gedrag beloont. Ook als het mis gaat!

Voorbeeld: een tennisster die aanvallend wil spelen (waardevolle weg) en elke korte bal een approach (aanvalsbal om naar het net te komen) wil slaan. Als ze dit in de wedstrijd structureel doet, maar om welke reden dan ook daarbij veel fouten maakt, geef dan de complimenten voor het volgen van de waardevolle weg.

5) Geef het goede voorbeeld

Zorg dat je zelf jouw waarden duidelijk hebt en het goede voorbeeld geeft om ook in lastige situaties je waarden te volgen. En als dit niet lukt, om hier openlijk op te reflecteren en uit te leggen wat jou de emotie-afslag heeft doen nemen.

Bronnen en aanbevelingen om verder te lezen

Henriksen, K., Hansen, J. & C. Larsen. Mindfulness & Acceptance in Sport

Henriksen, K. (2019). The Values Compass: Helping athletes act in accordance with their values through functional analysis. Journal of Sport Psychology in Action, doi.org/10.1080/21520704.2018.1549637

Pepijn Lochtenberg Msc. (1985) is SPORTPSYCHOLOOG VSPN® en vormt samen met Martijn Ruitenburg Focus like a Pro Sport, een praktijk voor sportpsychologie.